Transactie overeengekomen met Tilburgse psycholoog Stapel voor het vervalsen van onderzoeksdata

Het Functioneel Parket is met voormalig Tilburgs hoogleraar in de sociale psychologie Stapel een transactie overeengekomen van een werkstraf van 120 uur voor het vals opmaken en het vervalsen van datasets. Daarnaast heeft Stapel afstand gedaan van het recht op ziekte- en arbeidsongeschiktheidsuitkering. Dit betreft anderhalf jaarsalaris, gebaseerd op de Ziekte- en Arbeidsongeschiktheidsregeling Nederlandse Univer- siteiten.

In het strafrechtelijk onderzoek is een zestal publicaties van de heer Stapel nader onderzocht. Het betreft twee publicaties uit zijn Groningse periode en vier publicaties uit zijn Tilburgse periode. Op basis van deze onderzoeken wordt de bevinding in het rapport van de Commissie-Levelt, dat in 55 van de 130 publicaties onzuiverheden voorkomen, onderstreept. Uit onderzoek door de FIOD is gebleken dat er geen sprake is van misbruik van subsidiegelden. Deze gelden zijn verstrekt voor het uitvoeren van onderzoek en zijn daaraan ook besteed. De subsidiegelden zijn voornamelijk besteed aan personeelskosten. Het personeel heeft de werkzaamheden verricht die van hen konden worden verwacht. Deze werkzaamheden waren echter deels gebaseerd op door Stapel verzonnen data. Hiermee heeft Stapel in strijd gehandeld met de wetenschappelijk integriteit en heeft hij de belangen van promovendi die met hem hebben samengewerkt, geschaad.

Passende afdoening

Het Functioneel Parket ziet de transactie als een passende afdoening van de strafbare feiten. Daarbij weegt mee dat geen sprake is van persoonlijke zelfverrijking.

Stapel heeft reeds ingrijpende gevolgen van zijn handelen ondervonden. Hij heeft meegewerkt aan het strafrechtelijk onderzoek en aan het onderzoek van de commissie Levelt. Ook heeft hij zijn doctorstitel ingeleverd. Met die omstandigheden is rekening gehouden.

Achergrond

Eind augustus 2011 meldden naaste collega's van de onderzoeksgroep van Stapel zich bij de rector magnificus van de Universiteit van Tilburg, Philip Eijlander, met het vermoeden van frauduleuze handelingen bij het onderzoek. Ongeveer een week later gaf Stapel toe dat er in sommige publicaties sprake was van gefingeerde data. Vrijwel onmiddellijk hierop werd hij door de universiteit op non-actief gesteld.

De commissie-Levelt, een samenwerking van drie commissies, in Amsterdam de commissie-Drenth, in Groningen de commissie-Noort en in Tilburg een commissie onder leiding van de psycholoog Willem Levelt, werd verzocht te onderzoeken welke publicaties er precies gebaseerd waren op gefingeerde data. De commissie rapporteerde dat het ging om "een grootschalige, langdurige fraude met data" waardoor de wetenschap en met name het vakgebied van de sociale psychologie in hoge mate was geschaad.

De affaire resulteerde in het ontslag van Stapel en een aangifte tegen hem wegens valsheid in geschrifte en oplichting. De commissie-Levelt concludeerde dat niet bewezen kon worden of het proefschrift van Stapel (gedeeltelijk) gebaseerd was op gefingeerde gegevens. De commissie adviseerde de Universiteit van Amsterdam te onderzoeken of Stapel de doctorstitel kon worden afgenomen op grond van "uitzonderlijk wetenschappelijk onwaardig gedrag, in strijd met de aan het doctoraat verbonden plichten". De Universiteit van Amsterdam maakte bekend dit advies op te volgen.Op 9 november 2011 leverde Stapel vrijwillig zijn doctorstitel in bij de UvA.

Op 28 november 2012 presenteerden de commissies hun eindrapport, met daarin een volledige lijst van de publicaties waarin fraude door Stapel met zekerheid was vastgesteld. Het bleek te gaan om ten minste 55 van de 130 onderzochte artikelen en om 10 van de 24 onderzochte hoofdstukken in boeken. Daarnaast waren er nog eens 10 artikelen waarbij een sterk vermoeden van fraude bestond.

Gedurende zijn loopbaan werden zijn papers steeds ongeloofwaardiger; zo zou hij zelfs een onderzoek hebben gedaan in de hal van het Centraal Station in Utrecht tijdens de stakingen van schoonmakers in 2010. Stapel selecteerde niet enkel positieve onderzoeksresultaten, meermaals fabriceerde hij hele onderzoeken en hergebruikte hij resultaten uit zijn eerdere frauduleuze artikelen.

Nasleep 

De gevolgen van de fraude beperkten zich niet tot Stapel alleen. Van een aantal van de door hem begeleide promovendi kwam vast te staan dat hun proefschriften (deels) waren gebaseerd op door Stapel vervalste gegevens. De commissies concludeerden tevens dat Stapel alleen had gehandeld en dat er geen aanwijzingen waren dat de door hem begeleide promovendi iets van de fraude wisten of hadden kunnen weten. De promotie van een promovenda van Stapel (wier proefschrift deels gebaseerd was op door Stapel aangeleverde gegevens) werd door de universiteit Tilburg tot nader order uitgesteld, en publicaties van een aantal andere ex-promovendi van Stapel moesten worden teruggetrokken. De commissie-Levelt concludeerde dat deze promovendi "ten diepste in hun eer en carrière waren getroffen”. Door de Radboud Universiteit Nijmegen werd bovendien een onderzoek ingesteld naar prof. dr. Roos Vonk, die op basis van door Stapel vervalste gegevens in 2011 een persbericht had doen uitgaan waarin gesteld werd dat vleeseters "hufteriger" zouden zijn dan vegetariërs. Dit resulteerde in een berisping.

Stapels fraude vormde de aanleiding voor een verruimde opdracht aan de KNAW Commissie Onderzoeksgegevens, die initieel was ingesteld om te onderzoeken hoe digitalisering en internationalisering zich verhouden tot het goed bewaren en delen van data. In september 2012 verscheen het rapport, 'Zorgvuldig en integer omgaan met wetenschappelijke onderzoeksgegevens', waarin werd bepleit dat de regels duidelijk zijn, maar dat meer moet worden gedaan om wetenschappelijk wangedrag te voorkomen, o.a. door meer aandacht te schenken aan de omgang met data en hier ook aandacht aan te schenken in onderzoeksvisitaties. Een goede omgang met de data zorgt ervoor dat de uitkomsten later controleerbaar zijn. Verder legt het rapport de nadruk op het belang van 'peers' (collega's) die over de schouder meekijken, niet alleen achteraf, maar ook bij de opzet van het onderzoek en tijdens de uitvoering ervan.

In september 2012 nam een universitair docente aan de Universiteit van Tilburg ontslag. Vijf artikelen die ze samen met Stapel had gepubliceerd waren frauduleus gebleken en deze feiten wierpen volgens haar een blijvende schaduw over haar werk.

In de conclusies van het eindrapport van oktober 2012 werd ook de co-auteurs van Stapel, leden van promotiecommissies en reviewers van vakliteratuur onzorgvuldigheid verweten. De commissie pleitte tevens voor juridische mogelijkheden om in het vervolg in vergelijkbare situaties een onderzoeker de doctorstitel te kunnen ontnemen.

Op 30 november 2012 publiceerde Stapel een autobiografisch boek getiteld Ontsporing, waarin hij de fraudeaffaire vanuit zijn eigen oogpunt belicht en uitgebreid ingaat op wat naar eigen zeggen zijn drijfveren hiervoor waren.

Subsidiefraude

Met de frauduleuze onderzoeken waren meerdere miljoenen onderzoeksgeld gemoeid. Op 2 oktober 2012 werd bekend gemaakt dat de FIOD en het Functioneel Parket van het Openbaar Ministerie een strafrechtelijk onderzoek naar Stapel waren begonnen. Hij werd verdacht van oplichting van de overheid door het aanvragen van subsidies voor frauduleuze onderzoeken. Ook ging het OM onderzoeken of hij door zijn fraude valsheid in geschrifte had gepleegd. In eerste instantie werd gedacht dat het fraudeonderzoek in totaal 2,2 miljoen euro aan subsidies betrof. Na de presentatie van het eindrapport van de commissies-Levelt, Noort en Drenth stelde de NWO dit bedrag bij naar 1,4 miljoen euro. Hiervan zou een miljoen opgegaan zijn aan salarissen van promovendi. De rest betrof het salaris van Stapel, onderzoeksmateriaal en vergoedingen voor proefpersonen.

Bron: OM