De bestuursrechter moet nadrukkelijker een rol krijgen bij de toetsing van overheidsoptreden dat inbreekt op de grondrechten van burgers. Dat concludeert een werkgroep van wetenschappers en rechters op basis van uitgebreid onderzoek. De onderzoekers signaleren een wildgroei van bestuursambten die tot handhaven en straffen bevoegd zijn. Dat vraagt om een betere bescherming van de grondrechten in het bestuursrecht, aldus de werkgroep. En daarbij hoort ook een onafhankelijke rechterlijke toetsing vooraf.

Preventief fouilleren, toezicht door het afleggen van huisbezoeken, het weigeren van vergunningen op basis van de Wet Bibob; bestuursorganen zoals gemeenten krijgen steeds meer bevoegdheden die soms diep ingrijpen op de grondrechten van burgers. Grondrechten zijn rechten die burgers de vrijheid geven om zonder bemoeienis van de overheid te leven. Een toetsing vooraf op het inperken van die rechten door een onafhankelijke rechter is dan op zijn plaats. Vergelijk het ook met het strafrecht waarin de rechter-commissaris en de Raadkamer al tijdens het opsporingsonderzoek zorgen voor die toetsing.

Het bestuursrecht kent echter voornamelijk toetsing achteraf. Dat vinden de onderzoekers onvoldoende, nu bestuurders steeds meer mogelijkheden krijgen om zelf ingrijpende sancties op te leggen.

EVRM

Het onderzoek brengt in kaart welke eisen het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens stelt aan overheidsoptreden en hoe zich dat verhoudt tot de Nederlandse praktijk. De conclusie is dat Nederland strikt genomen aan de eisen voldoet, maar dat de bestuurswetgever scherp aan de EVRM-wind zeilt.

Zuinige wetgever

Het rapport spreekt over een ‘te zuinige bestuurswetgever’. Juist in Nederland zou je verwachten dat regering en parlement zelf nauwlettend toezien op de grondwettigheid van wetsvoorstellen. Want anders dan in ons omringende landen, legt de Nederlandse grondwet dit toezicht principieel neer bij de wetgever in plaats van bij een constitutionele rechter.

De onderzoekers concluderen ook dat de grondrechten van burgers in het strafrecht soms beter beschermd zijn dan in het bestuursrecht bij vergelijkbare inbreuken. Daarvoor is geen goede reden te bedenken en het is ook niet in overeenstemming met de gelijke behandelingsnormen van het EVRM.

Onafhankelijk

De onafhankelijke rechter speelt van oudsher een centrale rol bij de bescherming van grondrechten van burgers. Dat is een groot goed, maar wel een die onder druk staat. Om de burgerrechten te kunnen beschermen, vinden de onderzoekers het wenselijk dat rechters bij ingrijpende bestuursrechtelijke maatregelen preventief moeten kunnen toetsen.

Rechtsstaat

Het onderzoek ’Adequate rechtsbescherming bij grondrechtenbeperkend overheidsingrijpen’ is een uitvloeisel van de Agenda van de Rechtspraak 2011-2014 ten aanzien van vergelijkbare inbreuken op grondrechten. Daarin staat onder meer dat de Rechtspraak de rechtsstaat verder wil versterken door toe te zien op de bescherming van burgerrechten. De Landelijke Overleggen Vakinhoud Bestuur en Straf hebben gezamenlijk het initiatief genomen tot dit onderzoek.