De Eerste Kamer debatteerde dinsdag 11 juni met demissionair minister Yeşilgöz van Justitie en Veiligheid over het wetsvoorstel dat een juridische basis biedt voor verwerking van persoonsgegevens door samenwerkingsverbanden. De Kamer stemt dinsdag 18 juni over het wetsvoorstel en een motie van Volt.

Motie

Er is een motie ingediend:

De motie-Perin-Gopie c.s. verzoekt de regering om de samenwerkingsverbanden actief te wijzen op effectieve anti-discriminatie maatregelen en trainingen, om te voorkomen dat de uitvoering van de wet leidt tot ongelijke behandeling en discriminatie. De motie kreeg het advies 'Oordeel Kamer' van de minister. Naar de motie

Over het wetsvoorstel

Met het wetsvoorstel wil het demissionaire kabinet een juridische basis bieden voor de verwerking van persoonsgegevens door samenwerkingsverbanden. Samenwerkingsverbanden zijn verbanden van bestuursorganen en private partijen die gezamenlijk gegevens verwerken voor zwaarwegende algemene belangen, zoals de bestrijding van fraude en de georganiseerde criminaliteit. Het voorstel is een kaderwet met een aantal algemene regels over de taak van het samenwerkingsverband, de inrichting en het functioneren daarvan.

Wet gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden (35.447)

Impressie van het debat

BBB: Wonderlijk dat praktijk wettelijk niet geregeld is

Senator Griffioen wees erop dat het kan lijken dat er spanning bestaat tussen inbreuk op het grondwettelijk recht van bescherming persoonsgegevens aan de ene kant en de taak van de overheid om het algemeen belang te dienen aan de andere kant. Hij noemde het wonderlijk dat de samenwerkingsverbanden nu al gegevens uitwisselen zonder dat dit wettelijk is vastgelegd. Er worden hoge eisen gesteld aan de ambtenaren die deze wet gaan uitvoeren, zei Griffioen. Hij vroeg de minister hoe zij deze eisen gaat inrichten en hoe zij gaat werven. Ook wilde hij weten hoe er wordt getoetst op zorgvuldigheid en rechtmatigheid. Tot slot vroeg hij de minister toe te zeggen om grove schending van de privacy van burgers voortvarend aan te pakken.

GroenLinks-PvdA: Waarborgen onvoldoende

Volgens senator Recourt heeft de gegevensuitwisseling in de wet een heel ander en veel ingrijpender karakter, en is het gekozen beschermingsregime onvoldoende. Als de wet niet voldoet aan de minimale eisen voor rechtsbescherming dan moet de regering zijn werk opnieuw doen, zei hij. Dat is ook een van de lessen uit de toeslagenaffaire. Grondrechten zijn bij de toeslagenaffaire geschonden en er is diep ingegrepen in de persoonlijke levenssfeer. Als kaderwet biedt het voorstel onvoldoende waarborgen. De wet laat te veel ruimte aan de samenwerkingsverbanden om grondrechten te schenden. Vooringenomenheid moet worden voorkomen (bijvoorbeeld door selectie op postcode). Ondanks dat GroenLinks-PvdA ziet dat de praktijk een wettelijke grondslag nodig heeft, ziet de fractie nog onvoldoende waarborgen.

PVV: Voorzichtig positief

Senator Bezaan is voorzichtig positief over het wetsvoorstel. Zij haalde het advies van de Autoriteit Persoonsgegevens aan om een preventieve rechtelijke toets op te nemen in de wet. Bezaan zei dat zij de bezwaren van de minister tegen de toets wel kan volgen, bijvoorbeeld vanwege de beslaglegging op capaciteit. Bezaan vroeg de minister of zij periodiek een brief wil sturen waarin staat beschreven wat wordt ondernomen om de ondercapaciteit te voorkomen. Over de bewaartermijn van de gegevens, vijf jaar, zei Bezaan dat die termijn zo kort mogelijk is wat de PVV betreft. Ze vroeg hoe de minister hierover denkt. De PVV is voorstander van het regelmatig evalueren van de wet, maar wil het ritme wel vastleggen, bijvoorbeeld jaarlijks.

D66: Nog niet gerust over uitvoering

Senator Dittrich sprak mede namens OPNL. Hij had vanuit het perspectief van de burger nog een aantal vragen. Betrokkene moet worden gemeld dat er gegevens over hem worden uitgewisseld, maar er zijn ook uitzonderingen. Hoe wordt voorkomen dat die uitzonderingen leidend worden, vroeg Dittrich. Waarom is de proportionaliteitstoets niet expliciet in de wettekst opgenomen? Zijn er wel voldoende advocaten beschikbaar om mensen bij te staan? Is de rechtszekerheid geen wassen neus met de grote tekorten aan bijvoorbeeld sociaal advocaten? Beide fracties zijn er nog niet gerust op hoe dit wetsvoorstel in de praktijk gaat uitpakken, vanuit het perspectief van de burger. In algemene termen ondersteunen beide fracties het wetsvoorstel. Dittrich is het met de minister eens dat een toets vooraf geen goede weg is. Wel moet informatie juist en controleerbaar zijn. Ook moet er rechtmatig gebruik van de informatie worden gemaakt, zonder dat dit tot onwerkbare situaties leidt.

CDA: Zorgvuldigheid betrachten

Volgens senator Van Toorenburg hingen alle samenwerkingsverbanden met convenanten aan elkaar en dat was onwenselijk. De wettelijke grondslag miste. Ze zei dat er veel elementen van het wetsvoorstel aanvankelijk niet duidelijk en te vaag waren. Het was terecht dat daar tegen werd geageerd. Maar, zo zei Van Toorenburg, door alle wijzigingen in de tussentijd is het wetsvoorstel nu al een stuk duidelijker. Ze riep de minister op om naast de partners in de samenwerkingsverbanden te gaan staan. Zorgvuldigheid betrachten en invulling geven aan de waarborgen is bij deze wet belangrijker dan ooit, besloot Van Toorenburg.

JA21: Privacy is een luxe

Senator Van Bijsterveld had drie bezwaren tegen het advies van de Autoriteit Persoonsgegevens. Haar fractie maakt een afweging in het voordeel van de nationale veiligheid en het voorkomen van wanordelijkheden. JA21 vreest dat Autoriteit Persoonsgegevens pas tevreden is wanneer het wetsvoorstel een tandeloos instrument is. Van Bijsterveld vroeg de minister hoe wordt verzekerd dat het samenwerkingsverband de vereiste zorgvuldigheid kan betrachten. Ook wilde zij weten hoe de wet daadwerkelijk gaat bijdragen aan het beschermen van onze nationale veiligheid en onze rechtsstaat. Privacy is een luxe die we ons niet ongebreideld kunnen veroorloven, zei Van Bijsterveld. JA21 steunt daarom het wetsvoorstel.

ChristenUnie: Stap vooruit

Volgens senator Talsma kunnen de uitwisseling en verwerking van gegevens niet langer overlaten worden aan convenanten en moeten ze een wettelijke basis krijgen. Hij noemde het wetsvoorstel een stap vooruit, ook voor burgers die willen weten wat samenwerkingsverbanden wel en niet mogen. De wijzigingen die aan het wetsvoorstel zijn gedaan, waren nodig. Uitvoering en rechtsbescherming moeten zijn gewaarborgd, aldus Talsma. Hij vroeg wat het antwoord van de minister is op de grote argwaan vanuit de samenleving over het wetsvoorstel. Talsma wees erop dat de afweging steeds gemaakt moet worden welke gegevens worden gedeeld. Hij is blij met deze vorm van rechtsbescherming.

VVD: Oud dilemma

Volgens senator Vogels mag van de overheid verwacht worden dat zij met behulp van gegevensuitwisseling ook optreedt in situaties van complexe zorgproblematiek. Ze wees erop dat het wetsvoorstel sinds december 2020 in behandeling is bij de Eerste Kamer. We hebben wel heel lang gedaan over de behandeling van dit wetsvoorstel terwijl het veld erom zit te springen, aldus Vogels. De keus tussen veiligheid en privacy is een oud dilemma. Wat de VVD betreft moet er een einde komen aan de onduidelijkheid of gegevensverwerking en uitwisseling rechtmatig plaatsvindt. Daarom is het goed dat de praktijk nu een juridische basis krijgt.

SGP: Uitwassen aanpakken

Senator Schalk hoopte dat er met deze wet in de hand samenwerkingsverbanden kunnen worden gevormd die bijvoorbeeld de achtergrond kunnen uitzoeken van demonstranten zoals die nu op universiteiten vernielingen plegen. Is het nu al voldoende mogelijk om deze gemaskerde raddraaiers te identificeren, vroeg Schalk. Hij sprak de hoop uit met deze wet ook uitwassen adequater kunnen worden aangepakt. Hij had begrip voor de afweging tussen waarborging van de recht op persoonlijke levenssfeer en de algemene veiligheid. Wel vroeg hij of de Algemene Verordening Gegevensbescherming hier niet is doorgeslagen. De SGP staat positief tegenover de wet.

SP: Voordelen wegen niet op tegen risico's

Senator Janssen zei dat iedere partij die deelneemt aan een samenwerkingsverband straks verplicht is om gegevens te delen. Betekent het vragen van de een ook altijd het leveren van de ander, vroeg hij. De grote ongelijkheid tussen partijen kan volgens hem ook tot grote ongelukken leiden. Hij was het niet eens met de minister dat het advies van de Autoriteit Persoonsgegevens om een toets vooraf te doen, niet realistisch is. Voor nu is het oordeel van de SP dat op dit moment de mogelijke voordelen van de wet in de huidige vorm niet opwegen tegen de risico's.

Volt: Wetsvoorstel rammelt

Volgens senator Perin-Gopie faciliteren samenwerkingsverbanden niet zozeer de burger. Het wetsvoorstel dat nu voorligt, rammelt. Ze vroeg of de wet wel in lijn is met de AI-verordening die onlangs is aangenomen in Brussel? Volt heeft zorgen dat de onschuldpresumptie zal worden geschonden. Ze wees op het College voor de Rechten van de Mens dat waarschuwt dat het risico op discriminatie groot is bij het werken met risicoprofielen. Perin-Gopie vroeg of de minister ook het gevaar van discriminatie bij deze wet ziet. Ook wilde ze weten waarom de minister de wet niet heeft ingetrokken na de adviezen van de Autoriteit Persoonsgegevens en het College voor de Rechten van de Mens. We moeten er alles aan doen dat iedereen een eerlijk proces krijgt, besloot Perin-Gopie.

PvdD: Essentiële toetsing ontbreekt

Senator Nicolaï had zorgen over de uitvoering. De wet zal leiden tot lastenverzwaring bij verschillende organisaties. Uit de informatie die door de minister is gegeven, blijkt dat er maar twee diensten positief oordeel hebben gegeven, maar de andere diensten niet. De essentiële toetsing op de uitvoering ontbreekt, volgens Nicolaï. Dat is geen goede wetgeving. Hij vroeg of er wel sprake is geweest van een zorgvuldige uitvoeringstoets en of de minister kon garanderen dat er niet een schandaal zal plaatsvinden zoals met de kinderopvangtoeslag. Wat is het wettelijk regime als de wet wordt uitgevoerd maar de rechtmatigheidsadviescommissie nog niet is ingesteld, vroeg Nicolaï tot besluit.

FVD: Big Brother-wetgeving

Senator Van den Oetelaar vroeg of de wet niet de kans vergroot op een nieuwe toeslagenaffaire. Ook vreest hij dat de overheidsorganisatie obees wordt door de extra taken. In het wetsvoorstel worden vier samenwerkingsverbanden expliciet geregeld. Het is volgens Van den Oetelaar niet duidelijk welke samenwerkingsverbanden nog meer zullen ontstaan. Voor FVD staat vast dat burgers steeds vaker worden aangetast in hun privacy. Hoe kun je je als burger tegen een spionerende overheid weren, vroeg hij. De doelstellingen van de gegevensverwerking zijn heel breed geformuleerd. Van den Oetelaar noemde het voorstel dan ook Big Brother-wetgeving.

Beantwoording door minister Yeşilgöz

De effectiviteit en de slagkracht van de samenwerkingsverbanden worden volgens demissionair minister Yeşilgöz onnodig beperkt. De bestaande wetgeving regelt hooguit gegevensuitwisseling tussen twee instanties. In samenwerkingsverbanden werken meer dan twee instanties samen voor een overkoepelend doel dat de deelbelangen overstijgt. Bovendien ervaren de samenwerkingsverbanden de bestaande wetgeving als onduidelijk en zeer complex. Het wetsvoorstel neemt versnippering en onduidelijkheid weg door te voorzien in heldere grondslagen voor gezamenlijke gegevensverwerking.

Yeşilgöz zei dat gegevensverwerking alleen is toegestaan onder strikte voorwaarden. Naleving van de waarborgen wordt gecontroleerd door periodieke privacy audits en rechtmatigheidsadviescommissies. Het wetsvoorstel bevat geen basis voor verwerking van persoonsgegevens waaruit ras en herkomst blijkt. Er is geen sprake van zelflerende algoritmen of kunstmatige intelligentie. Er is altijd menselijke tussenkomst bij de totstandkoming van het resultaat, is ook verplicht volgens de wet. De wet gaat niet over het internationaal delen van gegevens, zei de minister. Ze zegde verder toe om na een jaar een invoeringstoets, boven op de uitvoeringstoets en de evaluatie.