Onlangs heeft de NVWA de Staat van Voedselveiligheid gepubliceerd. Hierin staat onder andere hoe de NVWA voedselfraude bestrijdt. We stippen daarin ook nog even aan dat wij met voedselfraude iets anders bedoelen dan misleiding. Alleen, wat ik merk is dat misleiding vaak wat vergoelijkend wordt gebruikt. Men wordt liever gezien als misleider dan als fraudeur. De misschien wat teleurstellende boodschap is dat misleiding soms toch echt een vorm is van voedselfraude. Hoe zit dat?

Misleiding richt zich op de consument

Bij misleiding draait het specifiek om de informatie die bedrijven aan consumenten geven over producten. Het ligt vaak in het verlengde van de verkoopstrategie en marketing: dat wat een bedrijf doet om de consument te verleiden (zoveel mogelijk van) zijn product te kopen. Tegenwoordig is er bijvoorbeeld veel behoefte aan authentieke producten. Dit leidt dan tot voedingsmiddelen die volgens het etiket ‘volgens grootmoeders recept’ en ‘ambachtelijk’ zijn geproduceerd. Ook gezonde producten zijn populair, waardoor aanprijzingen zoals ‘zonder suiker’ ontstaan. De lijn tussen wat daarin mag, en niet mag, is juridisch soms heel complex. Het kan daardoor dus voorkomen dat een consument zich misleid vóelt, maar dat het etiket en de verpakking niet daadwerkelijk tegen de wet zijn.

Van verleiden naar misleiden

Wanneer wordt verleiden dan misleiden? In Europese etiketteringswetgeving is hier van alles over vastgelegd. In essentie moet de promotie van een product geen onjuiste suggesties wekken. Als op een product staat dat het geen suiker bevat, terwijl er wel glucosestroop inzit, dan kan dit misleidend zijn. Of, een voedingsmiddel wordt aangeprezen door bepaalde luxere ingrediënten, zoals truffel of ossenstaart, te benadrukken terwijl dit er feitelijk maar minimaal inzit – alleen wordt dát er niet bij verteld. Ook het weglaten van informatie kan misleidend zijn. Bijvoorbeeld, niet vermelden dat een lapje vlees uit samengestelde stukjes vlees bestaat. Bovendien gaat het niet alleen om teksten, ook afbeeldingen kunnen ingrediënten suggereren die er helemaal niet inzitten. Denk bijvoorbeeld aan de foto op een blik erwtensoep, waarop stukjes rookworst te zien zijn, terwijl er geen rookworst in het blik zit. Tenslotte bevatten sommige producten voedings- of gezondheidsclaims. Dus bijvoorbeeld: ‘helpt bij de verlaging van het cholesterolgehalte’ of ‘light’. Dergelijke uitspraken mogen alleen op een product staan als het ook echt zo is volgens wetenschappelijk onderzoek, en bovendien moet de claim begrijpelijk zijn voor de consument.

Voedselfraude is de overtreffende trap

Voedselfraude is, in tegenstelling tot misleiding, geen juridisch begrip. Het is een term die gebruikt wordt voor ernstig, opzettelijk, illegaal gedrag rond voedsel, gericht op economisch gewin. In de Staat van Voedselveiligheid leggen we uit dat er verschillende vormen van voedselfraude zijn. Sommige daarvan, zoals vervanging van een ingrediënt, of onjuiste vermelding van productiewijze of herkomst, lijken erg op misleiding. Voedselfraude omvat echter vaak meer dan alleen de misleidende informatie naar de consument. De paardenvlees affaire in 2013 maakt dit sprekend duidelijk. Een toeleverend bedrijf – de fraudeur - vermengde paardenvlees met rundvlees en verkocht het aan vleesproducenten. Deze producenten verkochten de producten, zoals lasagne en hamburgers, als 100% rundvlees. De producten hadden dus een misleidend etiket, hoewel de fabrikanten van de lasagne of andere verkopers daar vermoedelijk niets vanaf wisten.

Zoek de verschillen…én de overeenkomsten

Een belangrijk verschil is dus dat voedselfraude altijd gaat om opzettelijk gedrag, terwijl misleiding ook onbewust kan gebeuren. Een ander verschil is dat voedselfraude zich eerder in de keten kan afspelen; als leveranciers met administraties de werkelijke herkomst, inhoud of productiewijze van een product verhullen aan de volgende schakel. Misleidende voorlichting aan de consument is daar dan een mogelijk gevolg van. De overeenkomst is dat het allebei om geld gaat. Een ‘fraudeur’ wil, net als een ‘misleider’, geld verdienen of besparen. En als een producent of verkoper zelf expres een goedkoop alternatief aanprijst als een duurder ingrediënt, dan is voedselfraude al snel de betere term. Rund in plaats van wild, oregano aangevuld met olijfblaadjes, goedkope witvis voor kabeljauw. Maar ook (verboden) kleurstoffen die het gehakt of de tonijn wat verser doet lijken, witte bonen in plaats van amandelen in spijs, lagere vleesgehaltes dan beloofd, geen Bretonse oesters … helaas zijn de voorbeelden legio. En ja, dan is de misleiding gewoon een kwestie van voedselfraude.

Wie bestrijdt misleiding?

Voor een consument is het onderscheid tussen deze voorbeelden misschien niet zo interessant: in alle gevallen wordt hij op een bepaalde manier bedot. En dat steekt toch. Meer betalen, prima, maar dan wel graag voor een echt betere kwaliteit. Gelukkig zijn er verschillende partijen die oneerlijkheid over voedsel proberen te verdrijven. Dat kan zelfs beter werken dan actie door de NVWA. Zo geeft de Consumentenbond veel informatie over voedingsproducten en het waarheidsgehalte van hun beloftes en reikt belangenorganisatie Foodwatch het Gouden Windei uit. Ook televisieprogramma’s zoals de Keuringsdienst van Waarde stellen regelmatig zaken aan de kaak. Dit alles helpt consumenten bij hun aankoopbeslissing. En soms lukt het zo ook om de fabrikant zijn misleidende gedrag te laten verbeteren. Geschillen en klachten kunnen verder worden voorgelegd aan de Reclame Code Commissie, die juridisch toetst of er sprake is van misleiding. En zijn er gespecialiseerde advocatenkantoren waar partijen terecht kunnen.

Als NVWA zijn we gebonden aan die gevallen waar we wettelijk tegen kunnen optreden. Daarbij ligt onze prioriteit bij voedselveiligheid, zowel bij misleiding als bij voedselfraude. Maar onze opdrachtgever, het ministerie van VWS in dit geval, vindt het ook belangrijk dat consumenten eerlijk worden voorgelicht. Daarom hebben we vorig jaar 250 producten bekeken met daarin chocola, kaas, vis, vlees of fruit. Dit zijn ingrediënten waar goedkope vervangers voor bestaan, of waar soms enkel een chemisch smaakstofje voor wordt gebruikt. We controleerden of de informatie op het etiket juist is. Zat er nou voedselfraude tussen? Een echte belofte: de resultaten komen dit jaar op onze website, dan kunt u zelf oordelen.

Bron: NVWA