De Europese Commissie heeft op 30 september het eerste EU-brede verslag over de rechtsstaat gepubliceerd. Het nieuwe verslag heeft tot doel het bestaande EU-instrumentarium met een nieuw preventief instrument uit te breiden en een inclusief debat en een rechtsstatelijke cultuur binnen de EU op gang te brengen. Doel van de cyclus is om in een eerder stadium eventuele rechtsstatelijke problemen te signaleren, elkaar waar mogelijk wederzijds te ondersteunen en best practices uit te wisselen op basis van een constructieve dialoog. De cyclus is geen vervanging van de reeds bestaande instrumenten op het gebied van rechtsstatelijkheid.

EU

In het verslag komen zowel positieve trends als verontrustende ontwikkelingen binnen de EU aan de orde. Uit het verslag blijkt dat veel lidstaten hoge normen op het gebied van de rechtsstaat hanteren, maar dat er in de EU grote uitdagingen voor de rechtsstaat bestaan. In het verslag wordt ook ingegaan op belangrijke ontwikkelingen die voortvloeien uit de noodmaatregelen die de lidstaten hebben genomen naar aanleiding van de coronacrisis. Het verslag heeft betrekking op vier belangrijke pijlers die rechtstreeks verband houden met de rechtsstaat: nationale rechtsstelsels, kaders voor corruptiebestrijding, pluriformiteit en vrijheid van de media, en andere institutionele kwesties in verband met controles en waarborgen die essentieel zijn voor een doeltreffend systeem van democratisch bestuur.

Bevindingen Nederland

Het Nederlandse rechtssysteem wordt gekenmerkt door een hoge mate van rechterlijke onafhankelijkheid met bijzondere aandacht voor het bevorderen van de kwaliteit van het rechtssysteem. Diverse initiatieven om de rechterlijke onafhankelijkheid te verstreken zijn in gang gezet of worden besproken, onder meer betreffende de wijze van toewijzing voor rechtszaken en de benoemingsprocedures voor leden van de Raad voor de rechtspraak en de Hoge Raad. Wat betreft de kwaliteit van de rechtspraak lopen er talrijke projecten ter bevordering van de toegang tot de rechter. Een hervorming van het systeem voor rechtsbijstand wordt beoogd, wat aanleiding wat aanleiding heeft gegeven tot discussies tussen juridische professionals.

Uit enquêtes blijkt dat Nederland wordt gezien als een van de minst corrupte landen in de EU en de wereld. Binnen het openbaar bestuur heerst een sterke integriteitscultuur. Er is een institutioneel kader om corruptie te bestrijden en er zijn verschillende initiatieven om het opsporen, onderzoeken en vervolgen van corruptie verder te versterken, in het bijzonder met betrekking tot de financiële sector. De klokkenluiderswet wordt momenteel geëvalueerd, wat kan resulteren in een herziening van het mandaat van het Huis voor Klokkenluiders.

Er vallen enkele hiaten in het integriteitskader aan te wijzen, met name wat betreft personen belast met uitvoerende topfuncties en bij wetshandhavingsinstanties. Ook zijn er zorgen geuit met betrekking tot lobbyen, de transparantie van de politiek en partijfinanciering. Er worden ten aanzien hiervan echter stappen ondernomen.

Nederland heeft een sterke traditie en een sterk juridisch en institutioneel kader met betrekking tot mediapluralisme. De onafhankelijke autoriteit van audiovisuele media speelt een belangrijke rol voor het waarborgen van transparantie van media-eigendom. De autoriteiten dragen bij aan koestering van onafhankelijke journalistiek, met name via de toekenning van subsidies. Over het algemeen is het raamwerk voor de bescherming van journalisten robuust. De Raad voor Journalistiek, een zelfregulerend mechanisme, heeft het recht om adviezen uit te brengen over klachten betreffende journalistieke praktijken. Mediamedewerkers, waaronder journalisten, fotografen en cartoonisten, worden af en toe geconfronteerd met bedreigingen, online en offline. De bescherming van journalisten zijn de afgelopen jaren op de voorgrond getreden en hebben geleid tot meer samenwerking tussen journalistenverenigingen, de politie en het openbaar ministerie. Het recente “PersVeilig” -initiatief dat journalisten helpt bij het rapporteren en omgaan met bedreigingen is een goed voorbeeld.

Verschillende onafhankelijke autoriteiten, waaronder het College voor Mensenrechten en de Nationale ombudsman, dragen bij aan het waarborgen van grondrechten. De overheid heeft een beleid om een dialoog met het maatschappelijk middenveld te voeren en informatie toegankelijk te maken voor burgers. Regelmatige discussies in het Parlement, evenals initiatieven en reflecties door verschillende autoriteiten over rechtsstatelijke onderwerpen dragen bij tot het bevorderen van een dynamische rechtsstaatcultuur.

Volgende stappen

Het verslag over de rechtsstaat zal als input dienen bij het bredere debat over de rechtsstaat op Europees en nationaal niveau. De Commissie ziet ernaar uit om met het Europees Parlement en de Raad de dialoog aan te gaan over rechtsstatelijke kwesties en is van mening dat dit verslag een solide basis vormt voor verdere interinstitutionele werkzaamheden.

De Commissie nodigt de nationale parlementen en de nationale autoriteiten ook uit om dit verslag te bespreken, met inbegrip van de hoofdstukken per land, en om steun aan elkaar te vragen als aansporing om hervormingen door te voeren en een aanvaarding van Europese solidariteit. Ook belanghebbenden op nationaal en EU-niveau moeten hierbij worden betrokken.

Op basis van de resultaten van de dialoog over de editie 2020 en op basis van de ervaringen die zijn opgedaan in het eerste jaar van het Europees rechtsstaatmechanisme, zal de Commissie beginnen met de voorbereiding van het verslag over 2021, en zal zij vaart blijven zetten achter dit initiatief om de rechtsstaat weerbaarder te maken in onze democratieën.

Achtergrond

Het eerste jaarverslag over de rechtsstaat is een van de belangrijkste initiatieven van het werkprogramma van de Commissie voor 2020 en maakt deel uit van het uitgebreide Europese rechtsstatelijkheidsmechanisme dat is aangekondigd in de politieke beleidslijnen van voorzitter Von der Leyen. Deze benadering steunt op een nauwe dialoog met de nationale autoriteiten en belanghebbenden, waarbij alle lidstaten op een objectieve en onpartijdige wijze worden betrokken. De kwalitatieve beoordeling door de Commissie is gericht op belangrijke ontwikkelingen sinds januari 2019, waarbij een coherente aanpak wordt gewaarborgd door dezelfde methode toe te passen op alle lidstaten, zonder daarbij de proportionaliteit ten aanzien van de ontwikkelingen uit het oog te verliezen.

Het verslag maakt deel uit van de nieuwe jaarlijkse cyclus voor de rechtsstaat — het rechtsstaatmechanisme. Het mechanisme is een jaarlijkse cyclus om de rechtsstaat te bevorderen en te voorkomen dat problemen ontstaan of voortwoekeren. Het doel is om het inzicht in en het bewustzijn van kwesties en belangrijke ontwikkelingen te verbeteren, de problemen op het gebied van de rechtsstaat in kaart te brengen en de lidstaten te helpen oplossingen te vinden met steun van de Commissie en de andere lidstaten, alsook van belanghebbenden, zoals de Commissie van Venetië.

Het doel van het mechanisme is preventief. Het mechanisme staat los van de andere elementen van het rechtsstaatinstrumentarium van de EU en is geen vervanging van de op het Verdrag gebaseerde mechanismen waarmee de EU kan reageren op ernstigere rechtsstaatgerelateerde kwesties in de lidstaten. Deze instrumenten omvatten inbreukprocedures en de procedure ter bescherming van de fundamentele waarden van de Unie uit hoofde van artikel 7 van het Verdrag betreffende de Europese Unie. Het mechanisme verschilt ook van de voorgestelde procedure voor conditionele begrotingssteun, die tot doel heeft de EU-begroting te beschermen in situaties waarin de financiële belangen van de Unie in gevaar kunnen komen als gevolg van algemene tekortkomingen op het gebied van de rechtsstaat in een lidstaat.

Lees verder: