Eind 2021 is in een vijftal strafzaken door de rechter vonnis gewezen conform gemaakte afspraken tussen het Openbaar Ministerie en de verdediging. Het is met name deze ontwikkeling die ervoor heeft gezorgd dat de discussie over het toepassen van procesafspraken in het Nederlandse strafproces actueler is dan ooit. Eerder, in de jaren ervoor, was wel een aantal malen geprobeerd om tot procesafspraken te komen, maar had de rechter afwijzend gereageerd. Op 27 september 2022 heeft ook de Hoge Raad zich uitgelaten over de toelaatbaarheid van procesafspraken in ons strafproces.

De strafzaken waarin eind 2021 procesafspraken zijn gemaakt, zijn vanuit de overbelaste strafrechtspleging tot voor kort instemmend ontvangen. Het streven naar het maken van dergelijke procesafspraken kreeg daardoor ook opvolging in andere strafzaken. De strafzaken waarin procesafspraken een rol spelen lopen enorm uiteen, zowel wat betreft aard en omvang, als bijvoorbeeld fase van het strafproces en feitelijke en juridische complexiteit van de zaak. Een analyse van de jurisprudentie legt de zwakke plekken bloot van de praktijk van procesafspraken en onderstreept waarom bij een voortschrijdende toepassing een meer structurele en met waarborgen omgeven procedure noodzakelijk is. Er zijn gewoonweg te veel rafelranden.

Procesafspraken zijn een eerste stap naar een nieuwe vorm van rechtspraak waarbij samenwerking en onderhandeling centraal staan. In dit artikel staan de auteurs stil bij de stand van zaken in ‘procesafsprakenland’ aan de hand van jurisprudentie. Zij bespreken het nut van procesafspraken voor de verschillende partijen en schetsen de praktijk in de tweede lijn. Daarbij staan zij onder andere stil bij de kwestie hoe het probleem van een mogelijk negatieve uitkomst wordt getackeld. Dilemma’s worden niet onbesproken gelaten en de bijdrage wordt afgesloten met een blik op de toekomst van procesafspraken.

We zijn aanbeland in een tijdsgewricht waarin we in de strafrechtspleging zowel tendensen richting verdergaande polarisering als ontwikkelingen richting meer consensualiteit zien. Dit roept de vraag op hoe beide ontwikkelingen kunnen worden verklaard, geduid en gewaardeerd. Ook roept dit de vraag op of dit twee ontwikkelingen zijn met elk hun eigen drijvende krachten die zich toevalligerwijs min of meer gelijktijdig voltrekken, of dat inderdaad sprake is van een onderling verband zoals hiervoor gesuggereerd. En misschien nog wel belangrijker: waar liggen de grenzen als het gaat om polarisering en consensualiteit? Beide ontwikkelingen raken het karakter van het strafproces immers in de kern, nu het strafproces weliswaar op contradictoriteit (of zo men wil: polariteit) is gestoeld maar tevens uitgaat van het ieder vanuit zijn eigen taak en rol, maar toch in gezamenlijkheid bereiken van de centrale doelstellingen van het strafproces, te weten waarheidsvinding en rechtsbescherming. De beschreven ontwikkelingen van polarisering en toenemende consensualiteit staan dan ook niet voor niets al enige tijd in het brandpunt van de belangstelling van de strafrechtspraktijk en de wetenschap. In dit nummer van Boom Strafblad worden zij vanuit verschillende perspectieven in onderling verband besproken en beschouwd, waarbij voornoemde overkoepelende vragen als rode draad dienen.