Betere bescherming van journalisten en mensenrechtenverdedigers tegen onrechtmatige rechtszaken

Een op 16 april 2024 in het EU-Publicatieblad gepubliceerde EU-richtlijn bevat een aantal procedurele waarborgen en maatregelen om bepaalde personen, zoals journalisten en mensenrechtenverdedigers, beter te beschermen tegen zogenaamde strategische rechtszaken tegen publieke inspraak (SLAPP’s). De waarborgen en maatregelen zullen van toepassing zijn op kennelijk ongegronde vorderingen of misbruik van procesrecht in burgerlijke zaken met grensoverschrijdende gevolgen.

Achtergrond

Kennelijk ongegronde of onrechtmatige gerechtelijke procedures tegen de inspraak van het publiek (SLAPP’s) zijn volgens de Europese Commissie een recent maar steeds vaker voorkomend verschijnsel in de EU. SLAPP’s zijn gerechtelijke procedures die gewoonlijk worden aangespannen door machtige individuen, lobbygroepen, bedrijven en staatsorganen. De procedures zijn gericht tegen partijen die kritiek uiten of boodschappen overbrengen die de eisers onwelgevallig zijn. Het doel van SLAPP’s is om critici te censureren, te intimideren en het zwijgen op te leggen door hen te belasten met de kosten van een juridische verdediging totdat zij hun kritiek of verzet opgeven.

Typische doelwitten van SLAPP’s zijn journalisten en verdedigers van de mensenrechten. Entiteiten en individuen die het initiatief nemen tot een SLAPP kunnen hun vorderingen op verschillende gronden baseren. De beschuldigingen hebben vaak betrekking op smaad, maar ook op inbreuken op andere regels of rechten (bijvoorbeeld de wetgeving inzake gegevensbescherming). Die vorderingen worden vaak gecombineerd met vorderingen tot schadevergoeding of verbodsacties (die publicatie verbieden of tenminste vertragen).

Op 27 april 2022 presenteerde de Europese Commissie een richtlijnvoorstel om journalisten en mensenrechtenverdedigers beter te beschermen tegen SLAPP’s. Na onderhandelingen over het voorstel is de richtlijn door de Raad en het Europees Parlement aangenomen en op 16 april 2024 in het EU-Publicatieblad verschenen (Richtlijn (EU) 2024/1069).

Belangrijkste elementen van de richtlijn

Personen die het doelwit zijn van een SLAPP zullen een aantal procedurele waarborgen en maatregelen genieten. Deze waarborgen en maatregelen zullen van toepassing zijn op kennelijk ongegronde vorderingen of misbruik van procesrecht in burgerlijke zaken met grensoverschrijdende gevolgen (artikel 1).

Procedurele waarborgen

Personen tegen wie een SLAPP-zaak is aangespannen, kunnen de rechtbank in een zo vroeg mogelijk stadium verzoeken een kennelijk ongegronde vordering af te wijzen (artikel 6, lid 1, onder b). Als de procedure onrechtmatig wordt bevonden, kan de rechtbank beslissen dat de eiser de kosten van de procedure moet dragen, met inbegrip van de kosten van juridische vertegenwoordiging die het SLAPP-slachtoffer heeft gemaakt (artikel 14). Om ervoor te zorgen dat de verweerder schadeloos wordt gesteld, kan de rechtbank de eiser ook veroordelen tot het stellen van een financiële zekerheid voor de proceskosten en, indien het nationale recht daarin voorziet, voor de door de verweerder geleden schade (artikel 10).

Rechtbanken moeten de beslissing over het vroegtijdig seponeren van een zaak en over het stellen van een financiële zekerheid versneld nemen (artikel 7, lid 1).

Om dergelijke onrechtmatige juridische acties te ontmoedigen, kan de rechter ook beslissen om de partij die de SLAPP-zaak heeft aangespannen, te onderwerpen aan sancties of andere even doeltreffende maatregelen (artikel 15).

Grensoverschrijdende gevolgen en beslissingen van derde landen

Volgens de richtlijn wordt een SLAPP-zaak geacht grensoverschrijdende gevolgen te hebben, tenzij beide partijen in dezelfde lidstaat wonen als de rechtbank die de zaak behandelt en alle andere elementen die relevant zijn voor de betreffende situatie zich in die lidstaat bevinden (artikel 5, lid 1).

Als een persoon die in de EU woont het doelwit is van een SLAPP-zaak in een derde land, moeten de EU-lidstaten de erkenning en tenuitvoerlegging van deze uitspraak van een derde land weigeren als deze in de betreffende lidstaat als kennelijk ongegrond of onrechtmatig wordt beschouwd (artikel 16).

Andere ondersteunende maatregelen

De lidstaten moeten regels invoeren die verenigingen, organisaties en vakbonden in staat stellen de gedaagde te steunen of informatie te verstrekken in de procedure (artikel 9).

Om SLAPP-slachtoffers verder te ondersteunen, moeten de lidstaten op één plaats informatie verstrekken over de procedurele waarborgen en rechtsmiddelen die SLAPP-slachtoffers ter beschikking staan (artikel 19, lid 1).