Bij de afsluiting van dit kort-observerend editorial in maart 2024 is het vrijwel precies een jaar geleden dat het definitieve wetsvoorstel voor de dragende onderdelen van het nieuwe Wetboek van Strafvordering, de Boeken 1 t/m 6, aan de Staten-Generaal werd aangeboden. Onlangs, in januari 2024, is de negende voortgangsrapportage in het gehele wetgevingstraject modernisering Wetboek van Strafvordering verschenen. Daarin wordt de route in het wetgevingsproject voor de komende tijd nader uitgetekend. De verschillende wetsvoorstellen in de verschillende sporen zullen dan, na een implementatietraject, allemaal tegelijk op één moment in werking (moeten) treden.

Het Wetboek van Strafrecht beschermt zowel individuele als collectieve rechtsbelangen. Er kunnen verschillende collectieve rechtsbelangen worden onderscheiden, zowel geaggregeerde als non-geaggregeerde of zuiver collectieve rechtsbelangen. De diversiteit van collectieve rechtsbelangen is ook in het huidige Wetboek van Strafrecht zichtbaar. Over de rechtvaardiging van materieel-strafrechtelijke bescherming van collectieve rechtsbelangen is in de strafrechtelijke literatuur veel te doen. In deze bijdrage wordt betoogd dat ook een liberaal strafrecht zulke belangen niet zonder meer hoeft af te wijzen, in ieder geval wanneer het gaat om geaggregeerde rechtsbelangen. Ook voor zuiver collectieve rechtsbelangen kan in een (nieuw) wetboek van strafrecht plaats zijn.

Het huidige Wetboek van Strafrecht is gebaseerd op een antropocentrisch paradigma waarbij de individuele mens in het heden centraal staat. De vraag rijst in hoeverre dit paradigma aanpassing behoeft gelet op de duurzaamheidsuitdagingen waar we in deze 21e eeuw voor staan. In deze bijdrage is verkend wat de gevolgen zouden zijn van de verschuiving naar een sociaal-ecocentrisch paradigma in het Nederlandse strafrechtstelsel. Individuele rechtsbelangen verworden bij een dergelijke verschuiving deels tot collectieve rechtsbelangen die mede de behoeften van toekomstige generaties dienen. Het beschermen van deze sociaal-ecocentrische rechtsbelangen door het strafrecht maakt het strafrechtssysteem meer communitaristisch van aard. Met het in kaart brengen van mogelijke (negatieve) gevolgen van voornoemde paradigmaverandering in het strafrecht is een eerste stap gezet in de gedachtevorming hierover. Gepleit wordt voor het delen van vakgebied overschrijdende inzichten en een fundamentele discussie over de vraag of, en zo ja, in hoeverre en op welke wijze de staat het strafrecht wenst in te zetten teneinde de transitie naar een duurzame samenleving te verwezenlijken.

Het voorstel om in het kader van de modernisering van het Wetboek van Strafvordering het verdachte-begrip te herijken kan worden onderschreven. Het voorgestelde verdachte-begrip brengt echter mee dat aan de hoedanigheid van verdachte verbonden verdedigingsrechten pas van toepassing zijn zodra iemand feitelijk als verdachte is aangemerkt. Dit verschil met het huidige verdachte-begrip heeft als consequentie dat iemand die ten onrechte niet of nog niet als verdachte wordt aangemerkt verdedigingsrechten mist. Deze consequentie van het wetsvoorstel is niet onderbouwd en mogelijk onvoldoende onderkend.