Op 28 januaei is de CPI 2020 van Transparency International wereldwijd gelanceerd. In deze index vergelijkt Transparency International 180 landen op de mate van corruptie in de publieke sector. Geen enkel land ter wereld blijkt vrij van corruptie. De nieuwe CPI laat zien dat aanhoudende corruptie de gezondheidszorg ondermijnt en zo bijdraagt aan democratisch verval ten tijde van de COVID-19 pandemie. De positie van Nederland is ten opzichte van vorig jaar niet veranderd en ons land staat met 82 punten op de 8ste plaats in de internationale ranking.

Corruptie is een serieuze bedreiging voor het leven en welzijn van de mens, vooral in tijden van een wereldwijde pandemie. Wanneer er minder corruptie plaatsvindt in de publieke sector van een land, zal er meer geïnvesteerd worden in de gezondheidszorg. Uit de CPI 2020 blijkt dat landen die een schonere publieke sector hebben en hoger eindigen op de lijst, minder schendingen van de democratie en rechtsstaat kennen, en meer capaciteit hebben om universele gezondheidszorg aan te bieden.

Nu Nederland in de top tien van de CPI 2020 is geëindigd, zou de overheid de COVID-19 pandemie ook beter aangepakt hebben dan overheden van landen met lagere scores. Maar ook in landen met hoge CPI-scores kunnen zich op dit gebied problemen voordoen. Zo kan er een gebrek aan transparantie ontstaan in de overheidsuitgaven in reactie op de pandemie. Het OCCRP creëerde een database waaruit duidelijk wordt hoe publiek geld wordt besteed aan beschermingsmiddelen bij het indammen van de COVID-19-pandemie. Verschillende landen, waaronder Nederland, blijken een “zwart gat” te hebben in de publicatie van openbare aanbestedingen. Nederland is zelfs een van de minst transparante EU-landen op het gebied van COVID-aanbestedingen. Ons land publiceerde geen details van de gegunde contracten, en in sommige gevallen zelfs geen informatie over prijzen en namen van bedrijven. Als reactie hierop eiste Transparency International Nederland (TI-NL) meer transparantie van de Nederlandse regering over COVID-uitgaven.

Directeur van Transparency International Nederland Lousewies van der Laan: “De toeslagenaffaire, corruptie bij politie en de douane, gebrek aan openheid bij COVID-aanbestedingen, nog te veel voorbeelden van belangenverstrengeling in de politiek.. Er is nog veel werk te verzetten in Nederland. Te vaak staan Nederlandse banken en bedrijven centraal bij grote witwasschandalen en is er weinig toezicht op internationale geldstromen. Integriteit van overheid, politiek en bedrijfsleven is een essentiële voorwaarde voor een sterke economie, een betrouwbare rechtstaat en een sterke democratie. Als we hier echt werk van maken, kan Nederland veel beter scoren op de internationale ranglijsten.”

Europa en de wereld

Denemarken en Nieuw-Zeeland voeren de index aan met 88 punten. Syrië, Somalië en Zuid Soedan zijn de hekkensluiters van de CPI 2020 met respectievelijk 14, 12 en 12 punten. Sinds 2012 hebben 26 landen hun CPI-scores aanzienlijk verbeterd, waaronder Ecuador (39), Griekenland (50), Guyana (41), Myanmar (28) en Zuid-Korea (61). Tweeëntwintig landen hebben hun scores aanzienlijk verlaagd, waaronder Bosnië en Herzegovina (35), Guatemala (25), Libanon (25), Malawi (30), Malta (53) en Polen (56).

Europa is de best scorende regio in de CPI 2020 met een gemiddelde score van 63. Binnen deze regio zijn grote verschillen te vinden, met onderaan de regionale ranking Bulgarije, Hongarije en Roemenië op plaats 69 met 44 punten. Denemarken (88), Finland (85) en Zweden (85) voeren de Europese lijst aan.

De CPI 2020 laat zien dat de meeste landen, in bijna een decennium, nauwelijks tot geen vooruitgang hebben geboekt met het aanpakken van corruptie. Meer dan twee derde van de landen heeft een score van onder de 50 op de CPI 2020. Zelfs landen met hoge scores hebben nog steeds uitdagingen op het gebied van corruptie. Een voorbeeld hiervan is te weinig transparantie in uitgaven voor de bestrijding van COVID-19.

Nederland in de CPI 2020

Nederland scoort dit jaar 82 punten in de Corruption Perceptions Index en staat daarmee op een achtste plaats. Nederland staat al jaren in de top 10 en heeft dit jaar hetzelfde resultaat, qua punten en plaats op de ranking, als in de Corruption Perceptions Index 2019. Ons land staat dus stil in de strijd tegen corruptie. Over de jaren heen is er een dalende trend te ontdekken in de resultaten van Nederland in de CPI. Twintig jaar geleden scoorde Nederland nog 90 punten en ook in de jaren daarna kwamen de scores van Nederland dichter in de buurt van de 90 dan nu het geval is. In 2016 waren dit 83 punten en in 2015 nog 84 punten. In 2017 is Nederland een plaats gezakt in de ranking, van plaats 7 naar plaats 8, en is de score verlaagt van 83 naar 82. Dat Nederland minder punten haalt dan voorheen, wordt in belangrijke mate veroorzaakt door relatief lage scores voor de kwaliteit van de democratie en de rechtsstaat. De laagste score gaat ook dit jaar naar de Sustainable Governance Indicators van de Bertelsmann Foundation, met 70 punten van de 100. Deze bron beoordeelt de kwaliteit van de democratie en de rechtsstaat.

Verschijnselen die corruptie en fraude mogelijk maken, zoals belangenverstrengeling en een oneerlijke verdeling van macht, ondermijnen de democratie en het vertrouwen van burgers in hun machthebbers. Bovendien zijn corruptie en fraude de slopers van saamhorigheid: burgers hebben minder zin zich in te zetten voor de maatschappij en keren de politiek de rug toe. Of ze stemmen op populistische partijen die zich kritisch uitlaten over de democratie en rechtsstaat.

“Ontwikkelingen in Polen en Hongarije laten zien hoe snel een rechtsstaat afgebroken kan worden. Maatschappelijke ruimte voor kritiek op machtshebbers wordt ingeperkt en de onafhankelijke rechtspraak uitgekleed. Een rechtsstaat is een kostbaar goed waar je elke dag over moet waken. Ook in Nederland.”, zegt Lousewies van der Laan, directeur TI-NL.

Problemen met integriteit in Nederland

In het afgelopen jaar kwamen weer vele integriteitsschendingen aan het licht, zelfs bij de hoogst scorende landen op de lijst, wat bewijst dat geen enkel land vrij is van corruptie. Zo zijn ook in Nederland een aantal integriteitskwesties de revue gepasseerd in 2020.

Politieke integriteit

Uit een rapport uit 2020 van Transparency International over acht EU-instellingen en lidstaten, waaronder Frankrijk en Nederland, bleek dat Nederland geen adequate maatregelen heeft genomen om ongepaste beïnvloeding van het overheidsbeleid en besluitvorming te voorkomen. We doen in Nederland nog te weinig om te voorkomen dat ambtenaren en politici misbruik maken van hun ambt voor eigen belangen. De anti-corruptiewaakhond van de Raad van Europa GRECO heeft net als Transparency International Nederland de Kamer opgeroepen serieus werk te maken van integriteit van Kamerleden. Naleving van de registers rondom reizen en geschenken wordt niet serieus genomen. TI-NL lanceerde in 2020 Integrity Watch waarbij de belangen van Kamerleden in beeld worden gebracht. Hieruit bleek dat Nederlandse parlementariërs wél de olifantenknuffel maar niet de trip naar Ibiza registreerden. Ook gaten in de financiering van politieke partijen op lokaal niveau kunnen leiden tot corruptie, zoals we afgelopen jaar in Den Haag hebben gezien met twee voormalig wethouders die zijn aangeklaagd voor corruptie, meineed, omkoping en deelname aan een criminele organisatie.

Ongekend onrecht in de toeslagenaffaire

De meest pijnlijke kwestie van 2020 was de toeslagenaffaire bij de Belastingdienst, waarbij burgers ten onrechte als fraudeurs werden gebrandmerkt. Het vernietigende rapport Ongekend onrecht van de parlementaire ondervragingscommissie loog er niet om: signalen van misstanden werden door de ambtelijke top jarenlang niet opgepakt. De toeslagenaffaire heeft nog eens duidelijk gemaakt dat integriteit onder ambtenaren niet vanzelfsprekend is.

Meerdere klokkenluiders deden melding van de misstanden bij de Belastingdienst. Zo meldde klokkenluider Pierre Niessen, die het niet kon verteren dat in strijd met wet- en regelgeving werd gehandeld bij de Belastingdienst, zich vanaf 2012 op alle niveaus – zonder ook maar ergens gehoord te worden. De klokkenluiders werden willens en wetens aan de kant geschoven door de ambtelijke top.

“De toeslagenaffaire had nooit op deze manier kunnen ontsporen als klokkenluiders niet stelselmatig werden genegeerd”, aldus Lousewies van der Laan, directeur TI-NL.

BuZa ontsloeg klokkenluider

Nederland doet het niet zo goed als de overheid zelf meent. Hoewel de Wet Huis voor klokkenluiders beoogt klokkenluiders beter te beschermen, komt vergelding in verband met een melding in Nederland helaas nog zeer regelmatig voor. Zo ook bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken toen het ten onrechte een klokkenluider ontsloeg die misstanden door de Nederlandse ambassadeur in Nigeria aankaartte. De klokkenluider stapte vervolgens naar de rechter, omdat haar ontslag volgens haar een repercussie was van haar melding. Volgens het Ministerie van Buitenlandse Zaken was het ontslag het gevolg van een arbeidsconflict, de klokkenluider zou de werksfeer al jarenlang verzieken. De rechtbank in Den Haag concludeerde vorig jaar dat het ontslag inderdaad het gevolg was van de klokkenluidersmelding. De Nederlandse staat moet de klokkenluider een schadevergoeding van ongeveer twee jaarsalarissen betalen. Het Ministerie weigert om privacy redenen informatie te geven of er gevolgen waren voor de ambassadeur. Deze had volgens berichten Shell in Nigeria getipt dat de FIOD onderzoek kwam doen.

Corruptie bij de politie en douane

Afgelopen zomer maakte de politie bekend dat ze na het kraken van EncroChat maandenlang live had kunnen meelezen met de communicatie tussen criminelen. Op de berichtendienst die voornamelijk door de onderwereld werd gebruikt, konden criminelen in het geheim communiceren. De politie ontcijferde echter niet alleen versleutelde gesprekken tussen criminelen maar ontdekte bij het onderzoek ook signalen van corruptie binnen de eigen organisatie van de politie.

De Rotterdamse haven was in 2020 opnieuw het decor van een corruptieschandaal bij de douane. Uit een groot internationaal drugsonderzoek bleek dat criminelen hebben samengewerkt met verschillende douaniers om zo partijen drugs met een straatwaarde van miljoenen euro’s in te kunnen voeren.

OM geen zelfstandige rechterlijke instantie

Het Europees Hof erkent dat het Nederlandse OM geen zelfstandige rechterlijke instantie is omdat er politieke invloed is, via onze minister van Justitie en Veiligheid. Dit is zeer schadelijk voor onze rechtsstaat omdat er door de aanwijzingsmogelijkheid van de Minister van J&V een risico is op politieke inmenging of iemand wordt vervolgd of niet. Dat maakt onafhankelijk onderzoek onmogelijk. De rechterlijke macht moet onafhankelijk te werk kunnen gaan om de rechtsstaat te kunnen garanderen en haar burgers te beschermen tegen mogelijk machtsmisbruik van de overheid. TI-NL roept de Nederlandse regering én het Nederlandse parlement op zich te onthouden van politieke inmenging in individuele zaken.

Geen enkel land is corruptievrij

Tenslotte onderstreept TI-NL dat een goede CPI-score niet betekent dat er geen problemen zijn. Als een maatstaf voor corruptie in de publieke sector, beloont de CPI landen waar het niveau van omkoping, misbruik van publieke middelen, belangenverstrengeling en andere vormen van corruptie binnen de overheid als laagst worden beschouwd. Maar dat wil niet zeggen dat deze landen vrij zijn van corruptie. Andere vormen van corruptie zoals witwassen en buitenlandse omkoping worden niet meegenomen in de CPI-meting. In de TI-rapportage Trouble at the Top wordt duidelijk dat zelfs landen die goed presteren in de CPI hun eigen integriteitsproblemen kennen. Zo kunnen bedrijven in deze landen profiteren van de zwakke rechtsstaat elders om business binnen te halen door middel van steekpenningen en andere corrupte deals. Verbazingwekkend doen grote exporteurs weinig om deze misdaden te bestraffen. Bijna de helft van de wereldwijde export is afkomstig van landen met zwakke handhaving tegen omkoping van buitenlandse ambtenaren. Een relatief hoge score op de CPI mag niet verbloemen dat ons land ‘exporteur van corruptie’ is. Dat zie je terug in Exporting Corruption, de TI-index die meet in hoeverre landen omkoping in het buitenland bestrijden, waar Nederland in de één-na-laatste categorie zit met slechts beperkte handhaving bij buitenlandse omkoping.

“Het feit dat je in ons land geen steekpenningen hoeft te betalen om je rijbewijs te halen, betekent nog niet dat er geen corruptie is. Hoewel corruptie en witwassen in het bedrijfsleven niet wordt meegenomen in de CPI, toont het recente corruptieschandaal in Angola, waarbij Van Oord, ING en Atradius zijn betrokken, aan dat Nederland in alle sectoren werk moet maken van corruptiebestrijding en integriteit”, zegt Lousewies van der Laan, directeur van TI-NL.

Aanbevelingen TI-NL aan Nederlandse regering

Om corruptie te verminderen en beter te reageren op toekomstige crises, heeft TI-NL een aantal aanbevelingen voor de regering:

Versterk de toezichthoudende instellingen en geef ze de benodigde fondsen, middelen en onafhankelijkheid om te kunnen handhaven in het geval van corruptie en fraude.
Zorg voor open en transparante aanbestedingen om misstanden te voorkomen en te bestrijden, identificeer belangenconflicten en zorg voor eerlijke prijzen.
Verdedig de democratie en bevorder de maatschappelijke ruimte om randvoorwaarden te kunnen creëren en volksvertegenwoordigers ter verantwoording te roepen.
Publiceer alle relevante gegevens en garandeer tijdige toegang tot toegankelijke en zinvolle informatie.
Bescherm klokkenluiders beter en geef als overheid het goede voorbeeld.