Op 10 mei 2023 is het OM Jaarbericht 2022 gepubliceerd. Wij hebben een blik geworpen op de cijfers met betrekking tot financieel-economisch strafrecht. Wat laten die zien?

Wat opvalt is dat het totaal aantal veroordelingen voor fraude en milieudelicten sterk is afgenomen ten opzichte van 2020. De hoogte van de opgelegde straffen voor die veroordelingen is redelijk gelijk gebleven.
Ten aanzien van milieustrafzaken anticiperen het OM en de rechtspraak op een toename van het aantal strafzaken.
Waar er van 2020 naar 2021 een forse toename was van het aantal “ingestroomde” strafzaken tegen rechtspersonen, is dat aantal in 2022 weer even hard afgenomen.
Artikel 12 Sv beklagprocedure: duidelijke toename van het aantal ingestelde procedures, met de grootste sprong van 2021 naar 2022.
Het gebruik van de strafbeschikking als instrument is de laatste jaren toegenomen, terwijl de transactie drastisch is afgenomen. Van 5.600 in 2018 naar nog maar 1.800 in 2022.
Hoewel ontnemen (‘afpakken’) een belangrijk speerpunt is, laten de cijfers geen rooskleurig beeld zien. Zo is het aantal ingestelde ontnemingsvorderingen is sinds 2018 gehalveerd.
Binnen de projectmatige en integrale aanpak van corruptie, wordt gefocust op onderwerpen zoals corruptie in relatie tot zware georganiseerde criminaliteit (LP) en de medische sector (FP).
Het aantal onderzoeken naar schending van sanctieregelgeving is ‘duidelijk toegenomen’.

Aantal strafzaken

Het Jaarbericht specificeert, als het gaat om het aantal ingestroomde strafzaken, alleen naar cybercrime, horizontale fraude (bijv. faillissementsfraude, beleggingsfraude, niet fiscale fraude) en witwassen.

Op alle drie de gebieden is een afname van het aantal ingestroomde strafzaken te zien. Dit dient echter wel genuanceerd te worden: er was van 2020 naar 2021 een forse toename van het aantal zaken. De cijfers uit 2022 sluiten aan bij eerdere cijfers, waardoor het aantal zaken weer terug is op het oude niveau.

Veroordelingen tot vrijheidsstraf

De tabel hieronder laat zien in hoeveel zaken een veroordeling tot een vrijheidsstraf heeft geleid in 2022. Wat opvalt is dat het totaal aantal veroordelingen voor fraude en milieudelicten sterk is afgenomen ten opzichte van 2020. De hoogte van de opgelegde straffen voor die veroordelingen is redelijk gelijk gebleven.

Aantal veroordelingen tot een vrijheidsstraf in 2022

Aantal veroordelingen tot een vrijheidsstraf in 2020

Strafzaken tegen rechtspersonen

Waar er van 2020 naar 2021 een forse toename was van het aantal “ingestroomde” strafzaken tegen rechtspersonen, is dat aantal in 2022 weer even hard afgenomen.

Buitengerechtelijke afdoening

Wat zien we als het gaat om zaken die buitengerechtelijk worden afgedaan? Het gebruik van de strafbeschikking als instrument is de laatste jaren toegenomen, terwijl de transactie drastisch is afgenomen. Van 5.600 in 2018 naar nog maar 1.800 in 2022.

Ontneming

Hoewel ontnemen (‘afpakken’) een belangrijk speerpunt is, laten de cijfers geen rooskleurig beeld zien:

Het aantal ingestelde ontnemingsvorderingen is sinds 2018 gehalveerd.
Het aantal toegewezen ontnemingsvorderingen is meer dan gehalveerd (hetzelfde geldt overigens voor het aantal afgewezen vorderingen).
Zowel de geïncasseerd euro’s als de waarde van beslag is drastisch afgenomen.

Artikel 12 Sv beklagprocedures

De artikel 12 Sv beklagprocedure wint aan bekendheid en dus ook aan toepassing. Er is een duidelijke toename van het aantal ingestelde procedures te zien, met de grootste sprong van 2021 naar 2022.

Corruptie

Binnen de projectmatige en integrale aanpak van corruptie, wordt gefocust op onderwerpen zoals corruptie in relatie tot zware georganiseerde criminaliteit (LP) en de medische sector (FP).

Sancties tegen Rusland

Sinds de inval van Rusland in Oekraïne op 24 februari 2022 heeft de EU onder andere financiële en economische sancties afgekondigd tegen Rusland en Belarus. Het OM gaat over de strafrechtelijke handhaving.

Signalen over vermoedelijke overtreding van de sanctiewetgeving komen op verschillende manieren bij het FP binnen. Dit kan via informatie vanuit de Douane, Financial Intelligence Unit Nederland (FIU-NL), toezichthouders (AFM, DNB), media, Meld Misdaad Anoniem-meldingen en vanuit informatie van open bronnen. In sommige gevallen leidt informatie uit andere al lopende strafrechtelijke onderzoeken naar dit soort verdenkingen. Alle signalen die bekend zijn worden beoordeeld. Opsporingsinstanties als de FIOD en het team Precursoren, oorsprong, strategische goederen en sanctiewetgeving (POSS) van de Douane kunnen onder het gezag van het OM vervolgens een strafrechtelijk onderzoek starten. Dat aantal onderzoeken is duidelijk toegenomen, aldus het Jaarbericht. Concrete cijfers worden echter niet vermeld.

Met betrekking tot de oorlog in Oekraïne heeft het OM een centraal loket ingericht voor vraagstukken op juridisch, strategisch en communicatief gebied. Deze vraagstukken kunnen gaan over cyberaanvallen, uitreizigers, internationale misdrijven, oorlogsmisdrijven en financiële sancties of strategische goederen. Om die vraagstukken te kunnen beantwoorden is een expertgroep samengesteld met collega’s vanuit het FP, het Landelijk Parket, arrondissementsparket Oost-Nederland en het Parket-Generaal.

Cybercrime

De afgelopen jaren zette het OM fors in op de bestrijding van cybercriminaliteit. Met de verkregen middelen uit het coalitieakkoord is het OM in staat om bij cyber- en gedigitaliseerde criminaliteit de eigen basis op orde te brengen en achterstanden weg te werken. Er is een landelijk cluster cybercriminaliteit ingericht en de parketten worden in de komende jaren versterkt voor operationele activiteiten. Er is grote aandacht voor opleidingen op het gebied van cyber- en gedigitaliseerde criminaliteit. Tot slot is er een landelijke aanpak ontwikkeld om veel voorkomende vormen van deze fenomenen het hoofd te bieden.

De technische ontwikkelingen bieden een kans voor de opsporing en vervolging. De hackbevoegdheid van politie en OM is in 2022 geëvalueerd door zowel het Wetenschappelijk onderzoek- en documentatiecentrum (WODC, ministerie van Justitie en Veiligheid) als de PG bij de Hoge Raad. Daarnaast verschijnt er een jaarlijkse rapportage van de Inspectie JenV over het werk dat de politie verricht. De evaluaties zijn voorzichtig positief. In het voorjaar van 2023 volgt een beleidsreactie waarin deze rapportages worden meegenomen. De innovatiewet geeft de opsporing van (cyber) criminaliteit nieuwe mogelijkheden. Deze wet maakt het mogelijk om binnen het huidige Wetboek van Strafvordering voor een periode van twee jaar te experimenteren met nieuwe procedures. Zo mogen gegevensdragers nu ná inbeslagname doorzocht worden. Tot slot wordt er in EU-verband gewerkt aan nieuwe regels voor een snellere toegang tot digitale gegevens die kunnen worden gebruikt voor opsporing en vervolging van strafbare feiten, ongeacht de locatie van de gegevens.

Zorgfraude subsidieregeling coronabanen

De Opsporingsdienst van de Nederlandse Arbeidsinspectie ontving eind 2021 een aantal meldingen van banken en de Financial Intelligence Unit over mogelijke fraude met de subsidieregeling Coronabanen in de zorg (COZO). De NLA heeft onder gezag van het Functioneel Parket vervolgens nader onderzoek gedaan. Hieruit bleek dat 54 zorgondernemingen in totaal ongeveer 15 miljoen euro aan COZO hebben ontvangen en deze vermoedelijk niet aan loonkosten van zorgwerknemers hebben besteed. De COZO-gelden zijn namelijk door deze ondernemingen overgeboekt naar andere bedrijven of privérekeningen, waarna het geld is overgeboekt naar buitenlandse bankrekeningen. Uit het onderzoek volgde ook dat de betrokken bedrijven geen zorg- of personeelsgerichte activiteiten leken te ontplooien. In sommige gevallen is COZO-geld uitbetaald aan bedrijven die na de startdatum van de subsidieregeling zijn opgericht. Omdat het ministerie van VWS in maart tot en met juni 2022 een nieuwe COZO-subsidieperiode zou openstellen, hebben de NLA en het FP het ministerie van VWS over hun onderzoek geïnformeerd. Het signaal van de NLA en het FP heeft ertoe geleid dat de minister van VWS de verlenging van deze subsidieregeling tot nader order heeft opgeschort. Alvorens de regeling is hervat, heeft VWS in overleg met de NLA extra beheersmaatregelen ontworpen waarmee het risico op misbruik moet worden beperkt. Dit voorbeeld laat zien dat zonder een verdiepend strafrechtelijk onderzoek alsnog effect kan worden behaald: het opschorten en aanscherpen van een subsidieregeling. En de NLA kan zich in de strafrechtelijke onderzoeken die wél zijn gestart naar aanleiding van de meldingen richten op ‘de harde kern’ van fraudeurs.

Milieu

Gezien de grote hoeveelheid opsporingsinstanties en toezichthouders met elk verschillende werkwijzen, taakstellingen en belangen is handhaving van de milieuregelgeving bijzonder ingewikkeld en levert het complexe en langdurige strafzaken op.

Een zaak die in 2022 aandacht trok was die tegen Tata Steel IJmuiden B.V. Het OM verweet het bedrijf dat het vergunningsvoorschriften had overtreden, wat leidde tot stofverspreiding, afvalwater dat ongezuiverd het riool instroomde, stankoverlast en zwarte sneeuw. Het OM eiste een geldboete van honderdvijftigduizend euro, waarvan vijftigduizend voorwaardelijk. De Amsterdamse rechtbank veroordeelde het bedrijf in februari 2023 tot een boete van honderdtienduizend euro. Deze zaak hield geen verband met de aangifte tegen Tata Steel IJmuiden door meer dan 1.100 personen en bedrijven. Dit onderzoek, waarin het OM onderzoekt of het bedrijf verweten kan worden dat het opzettelijk en onrechtmatig schadelijke stoffen in de bodem, de lucht of het oppervlaktewater heeft gebracht of laten brengen, is nog in volle gang.

In een andere zaak verweet het OM de leiding van een groot agrarisch adviesbureau een criminele organisatie te vormen, die van begin 2016 tot medio 2019 documenten vervalste, de meststoffenwet schond en fraudeerde met fosfaatrechten. Het OM eiste gevangenisstraffen van drie jaar, waarvan anderhalf jaar voorwaardelijk, tegen de directie van het adviesbureau en een taakstraf van tweehonderdveertig uur tegen een ander directielid. Tegen het bedrijf eiste het OM een boete van vierhonderdduizend euro, waarvan de helft voorwaardelijk. In december van 2022 legde rechtbank Oost-Brabant dat boetebedrag ook op. Drie bestuursleden kregen een celstraf van achttien maanden, waarvan zes maanden voorwaardelijk, en het andere bestuurslid kreeg de maximale taakstraf van tweehonderdveertig uur en een voorwaardelijke celstraf van drie maanden. Ze mogen bovendien drie jaar lang geen beroep in de agrarische advisering uitoefenen. De zaak loopt nog in hoger beroep. Om de (strafrechtelijke) aanpak van milieucriminaliteit te verbeteren, is in 2022 het Interbestuurlijk Programma gestart onder leiding van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Het ministerie van Justitie en Veiligheid en het OM doen daar ook aan mee. Onderdeel daarvan is de formalisatie van de Strategische Milieukamer.

Om aan de capaciteitsproblemen in de keten tegemoet te komen, hebben de BOD’en en omgevingsdiensten in 2022 gelden gekregen voor versterking. Het OM en de rechtspraak moeten anticiperen op die versterking en de verwachte toename van het aantal strafzaken. Onder meer vanuit de schaarse capaciteit van het Functioneel Parket en de Rechtspraak zet het FP in op interventies met het gewenste, maatschappelijk effect. Daarnaast wil het FP tegemoetkomen aan de Europese verplichting om milieucriminaliteit doeltreffend, evenredig en afschrikkend te sanctioneren.

Intelligence en datagebruik in de opsporing

Strafrechtelijke handhaving wordt steeds meer datagedreven. Veel criminaliteit laat in onze digitaliserende samenleving sporen in de vorm van data achter. De hoeveelheid databronnen met deze sporen neemt toe en deze worden door de toepassing van nieuwe technologieën steeds toegankelijker. Voorbeelden zijn de data uit versleutelde communicatie, zoals Encrochat en SkyEcc, en de toenemende mogelijkheden om analyses uit te voeren op gegevens uit inbeslaggenomen mobiele telefoons of internetgegevens. Met het juiste gebruik van data komt criminaliteit die eerder niet goed gezien werd, beter in beeld. Daarmee kunnen capaciteit en middelen (zoals bevoegdheden) gerichter worden ingezet. De belofte rond het gebruik van data ten behoeve van de opsporing en vervolging is groot, de komende jaren worden méér fundamentele ontwikkelingen verwacht. Denk aan het verder ontwikkelen van geavanceerde algoritmen die de opsporing kunnen verscherpen. Het OM moet er op toezien dat data op een juiste manier in het opsporings- en vervolgingsproces gebruikt worden. Dit is gezien de snelheid van innovaties een belangrijk aandachtspunt voor het OM. De wettelijke kaders zijn leidend. Daarbij spelen de borging van kwaliteit, integriteit en ethiek een hoofdrol bij het datagebruik in de strafrechtsketen. Ook de wettelijke kaders op het gebied van privacy en gegevensbescherming moeten in acht worden genomen. Het Kwaliteitskader Big Data uit 2020 biedt het fundament voor de verdere ontwikkeling.

Internationale aanpak ondermijning

Er zijn de afgelopen jaar diverse plannen op het gebied van de internationale aanpak van ondermijning in gang gezet. Naast de intensivering van de samenwerking met Duitsland en België, kwamen zes EU-lidstaten waaronder Nederland een actieplan overeen, waarin zij binnen de EU diverse thema’s willen aanpakken. Zoals de samenwerking op het gebied van havens, en dan met name die van Rotterdam en Antwerpen waar enorme hoeveelheden drugs Europa binnenkomen. Afdeling Internationaal zorgde voor afstemming van het OM-standpunt, behartigde de belangen van het OM in de vorming van integrale plannen die onder regie van het ministerie van J&V tot stand kwamen. Met geld dat het departement beschikbaar stelde kan het OM in het buitenland vier extra liaisonmagistraten plaatsen en vijf Internationale Rechtshulpcentra versterken met parketsecretarissen.