Onder het motto ‘misdaad mag niet lonen’ is er in de periode 2010-2021 tenminste € 634,1 miljoen geïnvesteerd in de jacht op crimineel verworven vermogen. Toch blijven de resultaten van de intensiveringen achter bij de verwachtingen die de minister van JenV indertijd heeft gewekt. Er is in de afgelopen tien jaar veel gezaaid en beperkt geoogst, blijkt uit dit onderzoek van de Algemene Rekenkamer.

De Algemene Rekenkamer is nagegaan of het extra budget dat via 5 intensiveringen hiervoor in de periode 2010-2021 beschikbaar kwam, heeft geresulteerd in het afpakken van méér crimineel vermogen. De verwachting van de minister van JenV was namelijk dat met dat extra budget meer euro’s aan crimineel vermogen afgepakt konden worden (meeropbrengst).

De Algemene Rekenkamer concludeert dat de politieke ambities groot waren, maar dat de realisaties achter bleven bij de door de minister van JenV gewekte verwachtingen (figuur). Het extra budget is tenminste ’terugverdiend’, maar de gerealiseerde meeropbrengsten bleven beperkt. Dit is teleurstellend, omdat in dezelfde periode de minister het via ruimere wet- en regelgeving en beleid eenvoudiger maakte om crimineel vermogen af te pakken. Er is door de minister van JenV dan ook ‘veel gezaaid en beperkt geoogst’. Door de stapeling van de intensiveringen, maar vooral door een gebrek aan coherente registratie, evaluatie en archivering was het voor ons niet mogelijk om vast te stellen of het extra budget effectief en efficiënt is besteed.

Wat zijn de aanbevelingen?

Het onlangs aangetreden kabinet-Rutte IV heeft ook grote ambities als het gaat om het afpakken van crimineel vermogen. De onderzoekers adviseren de minister van JenV om eerst de basis van de afpakketen op orde te brengen. Vervolgens kan verder worden gebouwd aan de hand van de ambities van het kabinet.

Concreet wordt aan de de minister van JenV aanbevolen:

Treed in overleg met het College van procureurs-generaal over het structureel verbeteren van de gehele afpakketen. Bespreek de wijze waarop meer samenhang tussen beleid en uitvoering aangebracht kan worden en leid daar realistische financiële doelen van af. Betrek daarbij ook de andere ketenpartners.
Neem het initiatief voor het samen (laten) komen van effectief beleid en een effectieve uitvoering; zorg daarbij dat besluiten worden genomen. Versterk de afpakketen op lange termijn en neem het initiatief om te (laten) bepalen op welke wijze de basis op orde komt, waarna de ambities uitvoerbaar worden.
Breng de informatievoorziening over de doelen en de resultaten bij het Ministerie van JenV en het OM op orde, zodat alle benodigde informatie beschikbaar, geordend en toegankelijk is. Formuleer één financiële doelstelling aangaande de te realiseren ontvangsten vanuit het strafrechtelijk afpakken van crimineel vermogen. Werk deze consistent uit voor de afzonderlijke ketenpartners en monitor deze over de gehele keten.

Waarom deden we onderzoek naar strafrechtelijk afpakken?

Het afpakken van crimineel vermogen staat al een aantal decennia op de politieke agenda. Vanuit twee perspectieven wordt dit streven gevoed: dat misdaad niet mag lonen en dat rechtsherstel moet plaatsvinden. Verschillende kabinetten en ministers van Justitie en Veiligheid (JenV) investeerden in het afpakken van meer crimineel vermogen. Op meerdere momenten kwam er extra budget beschikbaar om meer crimineel vermogen te kunnen afpakken.

De Algemene Rekenkamer wil in dit onderzoek beoordelen in welke mate de maatregelen die de ministers namen doeltreffend en doelmatig zijn geweest in het strafrechtelijk extra laten afpakken van opbrengsten uit criminele activiteiten middels de 5 intensiveringen. De Algemene Rekenkamer focust in dit onderzoek op de financiële doelstellingen en resultaten over de periode 2010-2021. Daartoe relateren de onderzoekers de bereikte resultaten aan de normale afpakzaken, dus exclusief hoge en bijzondere transacties, dit in lijn met het karakter van de intensiveringen.

Methoden

Voor de uitvoering van het onderzoek is een mixed-methods-aanpak gevolgd. De kracht van iedere methode is benut en de verkregen gegevens zijn met elkaar verbonden. De hierna genoemde onderzoekstechnieken zijn gebruikt.

Documentenanalyse

Een eerste belangrijke basis voor het onderzoek is de documentenanalyse. Zowel openbare als vertrouwelijke documenten zijn geanalyseerd. Daarbij gaat het om informatie van het Ministerie van JenV, het OM, de Nationale Politie, de FIOD, de Raad voor de rechtspraak, de gerechten, het CJIB, het WODC en andere instituten die onderzoek deden naar dit onderwerp.

Interviews

Voor inzicht in en achtergronden van de huidige stand van zaken rond het afpakken van crimineel vermogen zijn diepte-interviews gehouden met experts en uitvoerders in de keten. De geïnterviewden waren werkzaam bij verschillende organisaties verspreid over de gehele afpakketen. We hebben zowel gesprekken gevoerd met
personen die binnen hun organisatie op strategisch niveau werkzaam zijn als met personen die op operationeel niveau werkzaam zijn. We hebben in totaal met circa 40 deskundigen gesproken.

Data-analyse

De geanalyseerde data van het OM, de Raad voor de rechtspraak en het CJIB bestreken verschillende onderdelen van de afpakketen. In het kader van de dataanalyse hebben we data opgevraagd over ontnemingen, schikkingen en transacties die in de jaren 2010 tot en met 2020 door het OM zijn opgestart.

Aan de hand van de gegevens over afpakzaken bij het OM hebben we aanvullende informatie opgevraagd bij de rechtspraak en het CJIB; het parketnummer was hierbij leidend. Over de betreffende parketnummers hebben we ook gegevens ontvangen van de Raad voor de rechtspraak en van het CJIB.

Alle data zijn in het onderzoek geaggregeerd op het niveau van parketnummer. Dit betekent dat strafbare feiten uit de bestanden van het OM en de zaaknummers uit de bestanden van het CJIB gekoppeld zijn aan een in ons bestand uniek parketnummer. De volgende stap bestond uit de koppeling van de parketnummers aan een
ontneming, schikking of transactie. Het is namelijk mogelijk dat er tijdens het afpakproces wordt gewisseld van type afpakinstrument. De Algemene Rekenkamer is uitgegaan van het afpakinstrument zoals deze als eerste is opgelegd door de officier van justitie.

Op basis van onze dataset zijn 2 analyses uitgevoerd:

de samenstelling van de nieuwe jaarlijkse instroom op een aantal kenmerken: aantal afpakzaken, soort afpakinstrument, beslaglegging;
de zaakontwikkeling tijdens de onderzoeksperiode: ontwikkeling in doorlooptijden en/of afgepakt crimineel vermogen; deze zo mogelijk per afpakinstrument.